Күзгі тоғайды әңгіме

,тоқылдақ,

В этих придложениях слова в разброс

Әңгіме)
- Айт құтты болсын!
- Айтсын, жақсылығы бірге болсын!
- Жыл он екі айда бір келген жарықтық «айт» қой, бұл күнді көрген де бар шығар, көрмеген де бар шығар...
I
Сәске түс. Желсіз тынық ыстық. Азғана мал ауылдың қорасында көлеңке сайын топтанып, көбі салған түтінге ықтасында тұр... ызындаған маса, сона, шіркей есінді тандырғандай...
Ауылдың адамының бәрі қыбырлап, ерсілі-қарсылы кезіп жүр. Бәрі де киінген. Жүздерінде әлденедей бір куаныштың белгісі бар. Жер ошақ біткеннің көбінде асылған қазан, ақ көбігі бұрқылдап семіз ет қайнап жатыр... Кәрі-құртаң шалдар, кемпірлер екеу-екеу көлеңкеде отыр.
-Жарықтық-ай, бұл күнді де жұрттың көретін күні бар екен-ау!..
Ауылдың орта жеріндегі бір үйдің алдында үйме-жүйме болған кісі. Ішінде кәрілеу кемпірлер, бірен-саран шалдау адамдар да бар...
Біреуі пышақ қайрап, бір жігіт семіздеу қызыл өгізді ұстап тұр.
Шеттен келген адам:
- Құрбандық қабыл болсын, - дейді.
- Әмин, айтқаның келсін! - дейді шалдар.
- Неғып кеш қалып жатырсындар?
- Малдың табылғаны-ақ осы болды... шетінен ұстап соятын бұрынғы дәуір қайда...
Жұмағазы Зәйкүлмен шетте сөйлесіп тұр...
- Сен шалсайшы, мен кәйтейін.
- Қой, ойбай, өзің кір, мен ренжімеймін.
- Кір, кемпір, Жұмекең рұқсат берген соң, несіне тоқталасың.
- Ия, шын айтам. Шала ғой, мен бұрын да шалып жүрмін ғой... құдай қабыл қылса махрұм қылмас...
- Қой, мені әуре қылма...
- Неге?
- Соны қалай шалатынын да, намазын қалай оқитынын да білмеймін.

A) Езулік.
B) Қысаң.
C) Еріндік.
D) Жуан.
E) Ашық.
2. Мақалды толықтырыңыз. « ... – адамның арқауы».
A) Ас. B) Нан. C) Сүт. D) Су. E) Ет.
3. Дұрыс жазылған сөзді көрсетіңіз.
A) Жабаевтің.
B) Жабаевта.
C) Жабаевте.
D) Жабаевті.
E) Жабаевіңіз.
4. Бір отбасындағы 2 ұл бір-біріне кім болатынын табыңыз.
A) Қарындас.
B) Нағашы.
C) Апалы-сіңлілі.
D) Ата-әже.
E) Ағалы-інілі.
5. Әркім, әрқашан, әрне есімдіктің қай түрі екенін белгілеңіз.
A) Болымсыздық.
B) Сұрау.
C) Белгісіздік.
D) Өздік.
E) Жіктеу.
6. Тура мағыналы сөзді табыңыз.
A) Жібек мінезді.
B) Қара суық.
C) Қоңыр күз.
D) Суық хабар.
E) Биік тау.
7. Сөздерге жалғанатын тиісті жұрнақтарды белгілеңіз. Асық..., қи..., жағалас..., ұмыт... .
A) –па,-ма,-па,-па.
B) –ба,-бе,-ма,-па.
C) –бе,-па,-ме,-ма.
D) –ма,-па,-пе,-ме.
E) –па,-ма,-па,-ме.
8. Тәуелді септелуді табыңыз.
A) Жүрегіме.
B) Айнаға.
C) Дүкенде.
D) Кітаптан.
E) Баламен.
9. Бастауыш пен баяндауыштан ғана тұратын сөйлем түрін табыңыз.
A) Жайылма.
B) Толымды.
C) Атаулы.
D) Жалаң.
E) Жақсыз.
10. Жақсыз сөйлемді көрсетіңіз.
A) Ертең маған кел.
B) Жеке меншікке көшті.
C) Жақсы орынға тұрғым келеді.
D) Сен фирманың бастығысың.
E) Біз серуенге шықтық.
11. Салалас құрмалас сөйлемді белгілеңіз.
A) Күн бұлтты болды, бірақ жаңбыр жаумады.
B) Төле би 17 ғасырда өмір сүрген.
C) Үй іші жым-жырт.
D) Мен мұғаліммен бірге құрбыма бардым.
E) Раушанның қалаға келгеніне үшінші күн болғанда, жиналыс ашылды.
12. «Медеу» мұз айдыны орналасқан қаланың атауын белгілеңіз.
A) Қостанай. B) Көкшетау. C) Алматы. D) Қызылорда. E) Астана.
13. Түбір сөзді табыңыз.
A) Жұмыссыз.
B) Отты.
C) Ұрды.
D) Дауысқа.
E) Бала.
14. Тиісті сан есімді қойыңыз.
Мың жолдас жақсы,
Мың жолдастан ... жолдас жақсы.
A) Бес. B) Бірінші. C) Мыңдай. D) Бір. E) Үштен екі.
15. Бастауышы тәуелдік жалғауында тұрған сөйлемді табыңыз.
A) Келе жатқан үшеу екен.
B) Інім маған көмектесті.
C) Нұрлан мектепте оқиды.
D) Біз Қазақстанда тұрамыз.
E) Ертең жаңбыр жауады.
16. Сөйлемде қимыл-әрекеттің жай-күйін, мезгілін, мекенін білдіретін тұрлаусыз мүшені көрсетіңіз.
A) Пысықтауыш.
B) Толықтауыш.
C) Баяндауыш.
D) Анықтауыш.
E) Бастауыш.
17. «Ұқыпты» сөзіне мағыналас сөзді табыңыз.
A). Жақсы. B) Салақ. C) Лас. D) Қысқа. E) Тиянақты.
18. Мемлекеттік тудағы қыран құс ненің белгісі екенін атаңыз.
A) Тыныштықтың.
B) Бостандықтың.
C) Бейбітшіліктің.
D) Тазалықтың.
E) Адалдықтың.
19. Сұраулық шылауды көрсетіңіз.
A) Сыпайы болу керек, өйткені ол – мәдениеттілік белгісі.
B) Ол ертең сен арқылы хабарласады.
C) Біз бүгін оқимыз, сендер ше?
D) Олар циркке қашан барады?
E) Қыс басталды, бірақ аяз жоқ
20. Қыс айларын табыңыз.
A) Маусым, шілде.
B) Қазан, тамыз.
C) Қаңтар, ақпан.
D) Мамыр, қыркүйек.
E) Наурыз, сәуір.
21. Тиісті сөзбен толықтырыңыз. Екіге екі қосса … болады.
A) Екі. B) Төрт. C) Үш. D) Бір. E) Бес.
22. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз.
« ... болам десең, бесігіңді түзе».
A) Ел. B) Ұстаз. C) Бала. D) Ата-ана. E) Адам.
23. Негізгі сын есімді көрсетіңіз.
A) Жазғы.
B) Сусыз
C) Бойшаң.
D) Терең.
E) Көйлек.
24. Ойлауға үйрететін қазақ халқының ұлттық ойынын табыңыз.
A) Қыз қуу.
B) Ақсүйек.
C) Тоғызқұмалақ.
D) Ханталапай.
E) Бәйге.
25. Жылдың қай мезгілі: Құстар жылы жаққа ұшады.
A) Жаз. B) Күз. C) Қыс. D) Қаңтар. E) Ақпан.

Сексен сом
Ертеңгі шайын ішіп, қора-қопсысын оңдайын
деп Қараша іші болсада қар жаумаған, жер қара. Күзгі ауаға қыстың ызғары қосылып,
аспандағы сұр бұлтты ызғырықтау болып тұрған. Үйден шыққан тесік болып тұрған
лапастан соққан жел Егеубайдың шайдың шығарған терін жойып жіберді. Кабағын дапастың
алдында тұрып, ақтымақтың үзік бауы тысқа шығып бір-екі аттап жүре берем
дегенде қорасының құлап жатқан бұрышы көзіне шалынды: «оңдап тастамасам болмас»
деп темір күрегін алып үйе бастады. Албарда тұрған көк шолақ ат тықыры мен
Егеубайды танып жем ізденіп оқыранып: «керек екен, сен түгіл балаларға да нан
жоқ!» - деді үһірлеп.Өзі шомына айналып,тастаған көңін үске салып жатқанда, біреу келіп:
-Ассалаумалейкүм! - деді. Өзі шыққан дауыстан шошып кеткендей, басын
көтеріп:
-Е, Тынымбаймысың, үйде ме едің? Бір-екі басын көрінбей жүрсің?- деді
Тынымбай. Шомын басынан түсіп, күрегін таяна тұрып сұрай келдім дейсің бе? Не
жаңалық бар? «Алашорда ашылды» дейді. Бес-алты дегеннің ішінде бір сұсты жігіт бар,
сірә, бастығы болса жүріп кетті. Болысқа: «тез ақша жиып, сол ақшаны
ауылнайларға бөліп... Біздің ел басқа ауылға ауыстырдық. Сонымен қалған бөлгенде
сексен сомнан келді. «Сексен сом» дегенде Егеубайдың таянып тұрған күрегі жер безгек
болған кісідей қалтыранып, аузы «сексен сом!» деп айта берді.Егеубайдың неден
сасқаны оған жұмбақ, солып қалды ма деп, ол шегіне берді. «Бай салық» деді
Егеубай есін жиғандай боп.
- «Бай салықты» ескеріп
едік-ау, ауылнай ырық бермеді: «Бізде өлмелі кедей жоқ, бәрі де төлей алады» -
деп, лажсыздықтан көндік.
- Апырым-ау,
сексен сом дейді?! - деп Егеубай ілгері-кейінді жүрді.
Тынымбай кетіп отырды. Егеубай,
албар ішінде бірсыпыра жүріп, үйіне кірді. Қатыны Егеубайдың тозған
киімін жамап отыр еді. Егеубайды көзі шалуы-ақ мұң екен:
- Осы
үйде бүгін бір түйір шай жоқ. Қызыл келіннен қарызға шай алып ем, о да сұрайтын шығар. Шай қарастырып бақсайшы, - дейді.
- Қой
қатын, шайдың жөні болар,
мына сексен сомды айт! - деді.
- Қайдағы
«сексен сом?»
- Қайдағы
дерің бар ма, «Алашорда» ашылыпты, соның расқоты, салығы.
- Ордасы
не? - деп қатыны таңданып
еді.
- Білмесең
сұрама. Сен түгіл өзім де анық білмеймін, әйтеуір «алашорда»,
«ақша» дегеніне ғана түсіндім...
- Сорымыз
қайнаған екен ғой, - деп қатыны ауыр күрсінді.
Егеубай отырып терең ойға батты, дүние
кемшілігі, шаруасының ретсіздігі көз алдына елестеп, бір түрлі тынышсыздыққа
айналдырғандай болды.Бұдан бір ай бұрын «алаш» жігіттерін милиция қызметіне аттандырғанда,
өз аулынан шыққан Көркемтайдың баласына берілетін бес мың сом мен Еркебайдың
жорғасына төленген үш мың сомды бөлгенде де, үй басына 80 сомнан келіп еді. Егеубай
ол жиылыстың ішінде өзі де болып, 80 сомды төлемеймін десе де, жігіт жинай
келген делегатқа бір қулар «мынау большевик қарсылық қып тұр»
деп шағым беріп, Егеубай ұсталып қала
жаздап, 80 сомды біреуден қажет әперіп
зорға құтылып еді. Сол борышына қатынының былтырғы төркіндеп әкелетін жалғыз қызыл сиырдың тайыншасын беріп,
зорға құтылып еді. Мына сексен сомға орын жоқ. Алым ақшасын сұрап ауылнай бір
жағынан дігірлейді. Аршынын 12 сомнан алып ақшасын күз беремін деп, қатынына көйлек кигізген борышы тағы бар. Ералы
саудагерден 100 сомға бір тақта шай алып еді, соны да төлеген жоқ. Бірер қара болса да соғым
соймай тағы отыра алмайды. Күзгі алған
15 пұт егіннін сегіз-ақ пұты қалған. Шиеттей жас балаларды
нансыз тағы болмайды. Үй -іші тұттай жалаңаш. Осы керектің бірде-бірін орындай алмай отырган Егеубайдың мойнына сексен сом, неғып саспасын?!-деп ауыр күрсінді. «Делегаттар келіпті» деген хабар іңір әлегіне түсті.
Мұны есіткенде Егеубайдың көз алдына елестей кетті. Бойы мұздап
қалтыранды. Сексен сомдар
жаналатын әзірейіл секілді көрінді.Тұла бойы, жүрегі дүрсілдеп, тамағына бір нәрсе тұрған секілді күйге
ұшырады. Қатыны шайын демдеп берсе
де , Егеубай
бұрынғыдай жадырап іше алмайды.
Сүт салмадан бір аяқ ішіп алып, «80 сом» мен ауылға келген делегат ақша табатын орын жоқ. Бермей тағы болмайды.Кесе
қолынан домалады. Асып-сасып, жамаулы күпіні киіп жүре бергенде, қатыны
дауыстады: Сорлы-ау, тымағыңды кисейші, құлағым ауырып жүр деп ең ғой, жел ұстар!..
Ауылнайдың үйі.
Төр алдында солдат киімді үш жігіт. Қара бұжыр жігіт іріленген түрмен жанындағы екі жолдасына бастық
тәрізденіп отыр.
- Ішіңдер, қонақтар, май жеңдер,
қарындарың ашар, - деп қояды ауылнай.
Егеубай апалақтап кіріп,
сасқанынан сәлем берді. Босаға жаққа отыра қалып:
- Аманбысың,
ауылнай? - деп еді, ауылнай ернін жыбырлатты да қойды.
Біраздан кейін жігіттерге:
- Мынау
отырған Егеубай деген қартымыз, бұл
кісіден сексен сом тиіс, - деді.
«Сексен сом» десе Егеубайдың
жаны, бар тұла бойы дір ете түседі.
- Қане, отағасы, ақша шығарыңыз, - деді қара бұжыр.
- Ойбай,
шырағым, ақша жоқ!
- Ақша
жоқ деген не сұмдық? Біз
ондайды естімейміз!
- Не
көрмеген көк тұқыл дейсің, жалтаруын қарашы, - деп жолдасы күңкілдеді.
- Отағасы,
ақша тап.
-