дауысты дауыссыз дыбыстар

Осы мақсатпен Сұлтанмахмұт 1912 жылы Троицк қаласына барады. Онда Ахун Рахманқұли деген татардың медресесіне түседі. Бірақ Сұлтанмахмұт мұнда ұзақ оқи алмайды. Тұрарға үй таппай, әрі қаражаты болмай көп қиыншылық көрген Сұлтанмахмұт ауруға шалдығады. Қатты жүдеп-жадайды. Соның салдарынан медреседе қыс бойы ғана оқып, жазғытұрым Троицк маңындағы бір ауылға бала оқытуға кетеді. Ондағы ойы – бала оқыта жүріп, денсаулығын көтеріп, қаражат жинап алып, қайта оқу іздеу болады. Мектептен бос кезінде ол өзі ізденіп оқиды, өлеңдер жазады. Сұлтанмахмұттың бұл кезде жазған өлеңдерінен оқу-білімге деген құмарлық айқын байқалады. Жас ақын өз талабын бүкіл ел қажеті, халық мүддесі тұрғысынан түсіндіреді. Халықтың қараңғылықтағы күйден шығуы үшін өнер-білімнің қажет екенін айтар ағартушылық идеяға көтеріледі. Өзінің бұл тақырыптағы алғашқы өлеңдерін Сұлтанмахмұт қазақ жастарына арнайды. «Оқып жүрген жастарға» өлеңінде ол лирикалық кейіпкер атынан сөйлеп, оның оқуға деген ынтасы мен келешекке сенімін бейнелейді. Өлеңде ынталы жас ұрпақтың өнер-білім игерсек, өмірден керегімізді аламыз деген сенімі айқын берілген. Сұлтанмахмұт оқудың мақсатын халыққа пайдалы қызмет ету міндетімен байланыстырады. «Талиптерге» (шәкірттерге) атты өлеңінде ол замандастарына: «Ұйқы басқан миллатынды көр, соларды оят, ілгері баста, ол үшін өнер-білім үйрен» деп ашық үгіт айтады. Осы идеяны ақын «Оқуда мақсат не?» деген өлеңінде тереңдетіп, оқудың мақсаты – молда болып, ескілікті бағу емес, әкім болып, шен тағу да емес, өнер табу, халыққа пайдалы іс істеу деп түсіндіріледі. Өлеңде сондай жолды қуушыларды кекете сынау сарыны бар. «Жемтік көрсе тістей қататын» молданың арам мінезі мен «тілмаш боп, жем табуға» ұмтылушыларды ол жек көреді. «Қандай» 1912 жылы жазылған өлеңінде Сұлтанмахмұт қазақ халқының мәдениетке ұмтылмай, ұйқыда жатқанын шендестіре жырлайды. Ағын су мен ақпайтын судың бірдей еместігі сияқты, бір орнында тұрған мен жүргеннің де айырмасы бар, тұрмалық, алға басалық дейді. Мұнда да діни оқу мен орыс оқуын қарсыластыру бар. Қазақ халқының түбіне жеткен ескі оқуға ақын айрықша шүйлігеді. Сұлтанмахмұттың ағартушылық өлеңдерінің бас қаһарманы көбіне өзі («Ендігі бет алыс», «Туған еліме» т.б.), енді бірде зор үмітпен жоқ іздеген жастар болып отырады. («Оқып жүрген жастарға», «Талаптыларға»). Халықты батыс мәдениетіне жеткізуші де солар болуға тиіс. Жүре-келе «Шығамын тірі болсам» (1913), «Шәкірт ойы» (1917) деген өлеңдерінде ол өнер-білім идеясын үлкен романтикаға айналдырады. Ол кезде ақын оқу-білімді халықты надандық пен құлдықтан құтқарудың бірден-бір жолы деп түсінген, бұл идея мен тақырыпты шын жүректен толғанып жырлаған. Өлеңдерінің іші толған өмір тынысы, халық талабы. Қазақ феодалдарының бір тірегі шала сауатты молда-қожа, қажы-ишандар болған. Ислам идеологиясы мен тәжірибесіне бір жақты ден қойып қана қоймай, халықты прогреске жеткізу мүмкін емес еді. Осы үлкен халықтың мәселені Сұлтанмахмұт аса мол жырлаған. «Дін» (1910), «Соқыр сопы» (1911), «Айт» (1914), «Мағынасыз мешіт» (1912), «Шұбар қожа» (1920) деген өткір де сатиралық өлеңдерінде халыққа кері әсер жасап келген құбылыстардың бірі дүмшелер екенін айтады. «Айт» деген шығармасында ақын діннің байлар табының құралына айналғанын айтады. Айт, ораза, намаз ислам идеологиясымен байланысты дін мейрамы, әдет-ғұрпы болғандықтан, Сұлтанмахмұт бұлардың бәрін де ескіліктің шырмауы ретінде сынайды.

1)кандай белгили коне калаларды атай аласындар?
2)Казакстаннын кай коне каласында алгашкы тенгелер жасалган?
3)2002 жылы кай шахардын еки мын жылдыгы тойланды?
4)Кожа Ахмет Иасауи кесенеси кай гасырда салынган?
5)Туркистан каласы ежелде калай деп аталган?
6)Алматы каласы коне калага жата ма?
7)Астана кай жылы елимиздин бас каласы болды?

2)Кейінді ықпал әсерінен өзгеріске ұшырайтын сөзді табыңыз, А-Келу В-Бал С-Ара Д-қар Е-теп

3)Дауыстылар ерін мен езудің катысына карай канша түрге болінетінін белгіленіз А-8 В-3 С-4 Д-1 Е-2

4)_Жіңішкелік белгісіне (ь) біткен сөзге дұрыс жалғанбай тұрған жалғауды табыныз А-нольден В-бинокльінен С-лагерьге Д-артельде Е-рульді

5)Орфографиялық принципке бағынған сөзді табыңыз А-бейсембі В-онор С-күндүз Д-еңкею Е – жұлдұз

6)Дауыссыз дыбыстардын үндесуін табыныз А-екпін В-сингармонизм С-дыбыс үндестігі Д-буын үндестігі Е-үндестік заны \

7)Дауыссыздар салдыр мен үннің қатысына карай канша түрге бөлінетінін белгіленіз А-2 В-4 С-1 Д-3 Е-6

8)Буын үндестігіне бағынбай тұрған сөзді көрсетініз А-казакстаннын В-астанадан С-асанды Д-касымнын Е-балгер

9)Жуан дауысты дыбыстар калай жасалатынын аныктаныз А-жактын катысына карай В-тілдін катасына карай С-ерінін катысына карай Д-езудін катасына карай Е-салдырдын катасына карай

10)Үндестік занына бағынбай тұрған сөзді анықтаныз А-отбасы В-немере С-тындаймыз Д-кітап Е-кетті

11)Буын үндестігіне бағынбаған сөзді табыныз

А-кағазға В-терезенін С-гүлдін Д-қарбөбек Е-бейбітшілік

A
Үзеңгі, ұқсау.
B
Ұлу, үйту.
C
Үгіт, ұйыту.
D
Ұшқын, үтір.
E
Ұзақ, үркек.