Еңбек түбі береке,Көптің түбі мереке

Сан есім
1-нұсқа
1. Сан есімнің қай септікте тұрғанын анықтаңыздар.
Таңертең сағат жетіде тұрамын.
А) Ілік септік. В) Барыс септік. С) Көмектес септік. Д) Жатыс септік. Е) Атау септік.
2. «2» санынан жинақтық сан есім жасайтын жұрнақты көрсетіңіз.
А) –дан. В) –тен. С) –нші. Д) –еу. Е) –ні.
3. Бөлшектік сан есімнің сұрақтарын көрсетіңіз.
А) Не істеді? В) Кімнің? С) Қай? Д) Кім? Е) Қанша?
4. Күрделі сан есімді табыңыз.
А) Бесінші. В) Екі. С) Алты. Д) Үш жүз жетпіс. Е) Төртеу.
5. Соңғы дыбысы дауысты жіңішке түбірлі сөзге қай жұрнақ жалғанатынын табыңыз.
А) –нші. В)-нші, -інші. С) –ншы. Д) –інші. Е) –ншы, -ыншы.
6. Күрделі реттік сан есімді табыңыз.
А) Он-он бес. В) Екі бүтін оннан үш. С) Он бір. Д) Он бірінші. Е) Отыз тоғыздан.
7. Тиісті сан есімді қойыңыз.
Ер жігіттің ... сөйлегені - өлгені.
А) Екі бүтін үш ондық. В) Екінші. С) Екі-екіден. Д) Екі. Е) Екеу.
8. Күрделі есептік сан есімді көрсетіңіз.
А) Отыз бесінші. В) Екі кітап. С) Жүз алты. Д) Жиырма. Е) Оннан төрт.
9. Көмектес септігінде тұрған сан есімді табыңыз.
А) Екіде. В) Екіден. С) Екіні. Д) Екімен. Е) Екінің.
10. Соңғы дыбысы дауыссыз жуан түбірлі сөзге қай жұрнақ жалғанатынын табыңыз.
А) –ншы, -нші. В) –нші, -ыншы. С) –інші, -нші. Д) –ыншы, -ншы. Е) –ыншы.
11. Сан есімге керекті тыныс белгісін анықтаңыз.
Атам 70 тен асты.
А) Нүкте. В) Қос нүкте. С) Дефис. Д) Жақша. Е) Үтір.
12. Құрамында үнді дауыссыз дыбысы бар сан есімді табыңыз.
А) Жеті. В) Он. С) Отыз тоғыз. Д) Жүз бес. Е) Сегіз.
13. Қайсысы реттік сан есім екенін белгілеңіз.
А) Екіден. В) Мың. С) Он. Д) Тоғызыншы. Е) Біреу.
14. Реттік сан есім қосымшасын табыңыз.
А) –ау, -еу В) –ау, -тан С) –еу, -інші Д) –ау, -ыншы Е) –інші, -ыншы
15. Сан есімді белгілеңіз.
А) Тиісті. В) Қызыл. С) Елу бір. Д) Ішті. Е) Өрік.
16. Реттік сан есімнің сұрақтарын табыңыз.
А)Қандай? Қай? В)Неше?Қанша? С)Нешінші? Қаншасыншы? Д)Нешеден? Қаншадан? Е)Нешеу?
17. Күрделі сан есімді табыңыз.
А) Үшеу. В) Екінші. С) Сегіз. Д) Он екі. Е) Бес.
18. Дара сан есімді көрсетіңіз.
А) Екі жүз сегіз. В) Жиырма. С) Он төрт. Д) Жиырма бес. Е) Бестен үш.
19 Білім күні нешінші айда екенін көрсетіңіз.
А) Сегізінші. В) Жетінші. С) Он бірінші. Д) Тоғызыншы. Е) Оныншы.
20. «Он бес» сөзі қандай сан есім екенін белгілеңіз.
А) Дара. В) Толық. С) Күрделі. Д) Жай. Е) Көптік.
21. Бір жылда неше мезгіл бар екенін белгілеңіз.
А) Бір. В) Төрт. С) Он тоғыз. Д) Үш. Е) Алты.
22. Сан есімді сөз тіркесін табыңыз.
А) Күміс қасық. В) Алтын сағат. С) Ағаш күрек. Д) Екі жолдас. Е) Жібек жолы.
23. Бір айда неше апта барын табыңыз.
А) екі В) алты С) бес Д) үш Е) төрт
24. Жинақтық сан есімді белгілеңіз.
А) Жетеу. В) Белбеу. С) Белгілеу. Д) Істеу. Е) Нешеу.
25. Күрделі сан есімді көрсетіңіз.
А) Екі. В) Жеті. С) Тоғыз. Д) Жиырма бір. Е) Бес.

Мереке мен Дүйсен есік алдында ойнап жүр.Біраздан кейін ашық тұрған қораның есігін қақпа қылып, соған доп соғумен әуре болды.Бір кезде қатты тебілген доп қораның ішіндегі шошалаға кіріп кетті.Мереке шошаланың есігін ашып ішке енді де,добын іздей бастады.Қара көлеңкеде әр нәрсені қармалап жүріп,әрең дегенде тауып алды да,сыртқа беттеді.Сол кезде жерде тұрған тостағанды байқамай ақтарып алды.Оның іші толы қаймақ екен.Қаймақ жарқырап еденде жайылды.Мереке: <Анама не деймін?!> - деп отыра кетті.Дүйсен:
-Қорықпа, <қаймақты мысық тогіп кетіпті> дейміз, - деп өтірік айтуға ұйғарды.
-Мен өтірік айтпаймын, <байқаусызда тогіп алдым> деп, болған шындықты айтамын,анам ұрыспайды, - деді Мереке.

дәулет би хақында ой - дерек
исақан рақымжан ұлы жәйіл текті
дәулет би тана ұлы шәмәмен 1778 -, 1871 - жылдары аралығында ғұмыр кешіп 93 жасында дүние салған, қазақтың айтулы атақты билерінің бірі. бұл киелі де сәуегеи, абыз би бабамыз қазақстан республикәсінің қазыргы талдықорған облысының жәркент ауданы өсек өзенінің бойында - атақты тана бидың отбасында дүниеге келген. дәулет би _ ұлыжұз суан тайпасынан шыққан әйгілі қараменде бидың шөбересі, сады батырдың немересі болып келеді. ол тана бидың екінші ұлы. шежіреде тана биден – төбет, дәулет, қалқаман деп үш ұл туады. дәулет әкесі тана бидың 20 жасында дүниеге келген деп межеленді. себебі, жазба деректерге сүйене отырып тана биды 1758 - жылы дүниеге келген деп тұрақтандырған едік. мұндағы дерек көзі тана бидың туылған жылын шамалау үшін оның туған нағашсы әмірсәнәнің (1722 _ 1757) ғұмыр сүрген уақтымен және тананың шешесі жаңғыл сана әмірсәнә қызының туылған жылдары мен қайтыс болған жылдарын деректеи отырып жыл аралығының есебі бойынша есептеп шығарылған. қазақстан жазушсы жанат ахмади «есенкелді би» атты тарихи романының 412 - бетінде суан елінің тарихи кешірмесі туралы: «арада тағы бірнеше жыл өтті, қырғыз манабы қара балта қазақ хандығына берген уәдесін ұстаған болып, бірер жыл өткенше мал барымталау, ауыл шабу сяқты әрекеттерін тоқтатып тұрғанымен, бәлдібек ана - мына сілтәуләрмен қазақ жерін босатып бермеи отырды. аяқтап келгенде оларға қазақ хандығының баяғы екпіні басылған тәрізденіп, әтеке батыр, бәлдібектер қайта бас көтере бастаған. ең сорақысы – соңғы жазда жәркент өңіріндегі қазақтармен екі арадағы барымта, мал алысу асқындап барып, аяғында әтеке мен бәлдібек тізе қосып, енді суан елін шапқан. өнімен қоймай суанның бір зәңгідеи отбасын зорлықпен шудан ары асырып әулие ата, таласқа, қара балтаның қарамағына көшіріп әкетті. бұл, тіпті, сұмдық хабар еді. суан мірзәкелді ішінде «еділбәй ата» деп аталатын атақты кісінің баласы ырысбай батыр сол шабыста қайтыс болып, олардың бір талай туысы әулие ата жаққа әкетіледі. бұған деиін де өзге әрекеттері жеткілікті болған қырғыз бен хюа, қоқан бектерінің шектен шыққан әрекеттері жәйлі қазақ хандығы өзінің орталығы түркстәндә шұғыл хан кеңесін өткізген» деиді. міне, бұл дәулет бидың қартайған шағында баласы малдыбайдың би болып жүрген кезіндегі суан елінің қырғыз, қоқан бектерінің шапқыншылғына ұшырап шу, талас жаққа мірзәкелді әуілдәрімен бірге қараменде ауылдарының да үркіп кеткен кезі деуге болады. өйткені бұлар суан елінің ішінде туыстығы жақын бәрі бір «бес мұрат» деп аталған мұрат ұрпақтары. демек ұрпақ ата реті бойынша ырысбай мен малдыбай тұрғылас, замандас туыс болады да, дәулет бидың әулие ата жаққа үркіп кеткен мезгілі қырғыз, қоқан бектерінің, қазақ хандықтарының ыдырай бастағанынан пайдаланып, қазақ ауылдарын шауып қоқаңдаған кезіне тура келеді.дәулет бидың жас шамасы туралы тағы да мынадай бір жазба деректерді салыстырып көруімізге болады. матан сымадыловтың «сегіз би» атты кітәбінің 42 - бетінде: «дәулет би болып тұрған жылдарының бірінде найманнан шыққан атақты қара би деген бидың ауылына сәлем беру үшін кетіп бара жатады. (қара би де дәулет сяқты айтқаны айтқандай келетін әулие адам екен) жол - жөнекеи жалайыр елінің арасындағы бір даудың үстінен түседі. дау құн дауы екен, жалайыр билері алыстан келе жатқан ағайын билері дәулетке шешімін сіз айтыңыз деп қолқа салады» деп жазады.

Шыға алмай тұрғанда, бір ешкі су іздеп жүріп, әлгі апанға кез болып,түлкіні көреді.
- Ей, түлкі батыр, не қылып тұрсың? – депті.
- Ой, не қыласың, жаным жай тауып тұр. Қырда әрі сусап, әрі ыстықтап өліп едім. Апанның іші әрі салқын, әрі түбінде тұп тұнық суы бар екен, – депті түлкі.
Мұны естіп ешкі: «Мен де салқындайын, әрі су ішейін», – деп ойлап, секіріп апанға түсіпті. Сонда түлкі секіріп ешкінің үстіне мініп, онан мүйізіне табан тірепті де, ырғып далаға шығып, жөніне кетіпті.
«Өтірікке алданба, басың бәлеге душар болар» деген сөз осыдан қалыпты. (краткий пересказ )