балалар әкесіне берген уәдесін ұмытып...

дәулет би хақында ой - дерек
исақан рақымжан ұлы жәйіл текті
дәулет би тана ұлы шәмәмен 1778 -, 1871 - жылдары аралығында ғұмыр кешіп 93 жасында дүние салған, қазақтың айтулы атақты билерінің бірі. бұл киелі де сәуегеи, абыз би бабамыз қазақстан республикәсінің қазыргы талдықорған облысының жәркент ауданы өсек өзенінің бойында - атақты тана бидың отбасында дүниеге келген. дәулет би _ ұлыжұз суан тайпасынан шыққан әйгілі қараменде бидың шөбересі, сады батырдың немересі болып келеді. ол тана бидың екінші ұлы. шежіреде тана биден – төбет, дәулет, қалқаман деп үш ұл туады. дәулет әкесі тана бидың 20 жасында дүниеге келген деп межеленді. себебі, жазба деректерге сүйене отырып тана биды 1758 - жылы дүниеге келген деп тұрақтандырған едік. мұндағы дерек көзі тана бидың туылған жылын шамалау үшін оның туған нағашсы әмірсәнәнің (1722 _ 1757) ғұмыр сүрген уақтымен және тананың шешесі жаңғыл сана әмірсәнә қызының туылған жылдары мен қайтыс болған жылдарын деректеи отырып жыл аралығының есебі бойынша есептеп шығарылған. қазақстан жазушсы жанат ахмади «есенкелді би» атты тарихи романының 412 - бетінде суан елінің тарихи кешірмесі туралы: «арада тағы бірнеше жыл өтті, қырғыз манабы қара балта қазақ хандығына берген уәдесін ұстаған болып, бірер жыл өткенше мал барымталау, ауыл шабу сяқты әрекеттерін тоқтатып тұрғанымен, бәлдібек ана - мына сілтәуләрмен қазақ жерін босатып бермеи отырды. аяқтап келгенде оларға қазақ хандығының баяғы екпіні басылған тәрізденіп, әтеке батыр, бәлдібектер қайта бас көтере бастаған. ең сорақысы – соңғы жазда жәркент өңіріндегі қазақтармен екі арадағы барымта, мал алысу асқындап барып, аяғында әтеке мен бәлдібек тізе қосып, енді суан елін шапқан. өнімен қоймай суанның бір зәңгідеи отбасын зорлықпен шудан ары асырып әулие ата, таласқа, қара балтаның қарамағына көшіріп әкетті. бұл, тіпті, сұмдық хабар еді. суан мірзәкелді ішінде «еділбәй ата» деп аталатын атақты кісінің баласы ырысбай батыр сол шабыста қайтыс болып, олардың бір талай туысы әулие ата жаққа әкетіледі. бұған деиін де өзге әрекеттері жеткілікті болған қырғыз бен хюа, қоқан бектерінің шектен шыққан әрекеттері жәйлі қазақ хандығы өзінің орталығы түркстәндә шұғыл хан кеңесін өткізген» деиді. міне, бұл дәулет бидың қартайған шағында баласы малдыбайдың би болып жүрген кезіндегі суан елінің қырғыз, қоқан бектерінің шапқыншылғына ұшырап шу, талас жаққа мірзәкелді әуілдәрімен бірге қараменде ауылдарының да үркіп кеткен кезі деуге болады. өйткені бұлар суан елінің ішінде туыстығы жақын бәрі бір «бес мұрат» деп аталған мұрат ұрпақтары. демек ұрпақ ата реті бойынша ырысбай мен малдыбай тұрғылас, замандас туыс болады да, дәулет бидың әулие ата жаққа үркіп кеткен мезгілі қырғыз, қоқан бектерінің, қазақ хандықтарының ыдырай бастағанынан пайдаланып, қазақ ауылдарын шауып қоқаңдаған кезіне тура келеді.дәулет бидың жас шамасы туралы тағы да мынадай бір жазба деректерді салыстырып көруімізге болады. матан сымадыловтың «сегіз би» атты кітәбінің 42 - бетінде: «дәулет би болып тұрған жылдарының бірінде найманнан шыққан атақты қара би деген бидың ауылына сәлем беру үшін кетіп бара жатады. (қара би де дәулет сяқты айтқаны айтқандай келетін әулие адам екен) жол - жөнекеи жалайыр елінің арасындағы бір даудың үстінен түседі. дау құн дауы екен, жалайыр билері алыстан келе жатқан ағайын билері дәулетке шешімін сіз айтыңыз деп қолқа салады» деп жазады.